In 1986 bouwde Ion Beam Applications (IBA) zijn eerste cyclotron in Louvain-la-Neuve. Sindsdien is het hard gegaan. Momenteel heeft het in 15 landen 1.300 mensen in dienst en is het wereldleider op gebied van protontherapie.

‘Weten dat je een bijdrage levert aan het redden van mensenlevens, dat geeft een warm gevoel. En helemaal als het om kinderen gaat…’ Yves Jongen weet waarover hij het heeft. Hij is de Chief Research Officer van IBA, het bedrijf dat hij in 1986 oprichtte. Op dit moment werken er 1.300 medewerkers, verspreid over vijftien landen en een zestigtal vestigingen. Daarvan werken er zo’n 500 in België, hoofdzakelijk in Louvain-la-Neuve. De onderneming produceert radiofarmaceutische tracers waarmee tumoren vroegtijdig kunnen worden opgespoord. Toch heeft het zijn reputatie vooral te danken aan de cyclotrons die speciaal voor radiotherapie worden ontworpen, en met name voor het diagnosticeren en behandelen van kanker. Sterker nog, IBA is wereldwijd marktleider op het gebied van protontherapie. Een techniek die kankercellen vernietigt door ze te bestralen met een bundel protonen in plaats van fotonen. Het voordeel? Met deze techniek kan er beter op de tumoren worden gericht en kunnen de bijwerkingen ervan, die bijzonder gevaarlijk zijn bij kinderen, worden beperkt.

Ondanks de grote concurrentie van Amerikaanse en Japanse researchers heeft de onderneming uit Louvain-la-Neuve 50% van het marktaandeel op dit gebied in handen. ‘We hebben een ruime voorsprong, dat klopt, maar de wedloop gaat onverminderd voort’, vertelt de ingenieur ons in de kelderverdieping van een van de vier sites van de onderneming in Louvain-la-Neuve. Hier worden de activiteiten op gebied van onderzoek & ontwikkeling verzameld. ‘Nog niet zo lang geleden moest een ziekenhuis dat zalen voor protontherapie wilde inrichten 100 à 120 miljoen euro investeren. Dankzij onze ontwikkeling van een nieuwe generatie kleinere cyclotrons die gebruikmaken van het principe van supergeleiding, zijn de kosten gedaald tot ongeveer 20 miljoen euro’, benadrukt hij. Ondertussen toont hij aan de ene kant het traditionele model van 200 ton en 4,70 meter diameter, dat op het punt staat naar Dresden te worden vervoerd. En aan de andere kant een cyclotron van 50 ton en 2,50 meter diameter. Zodra ‘deze jongste telg’ helemaal gemonteerd is en uiterst accuraat is afgesteld, krijgt deze een mooie bestemming: het centrum voor protontherapie in Nice.

Op dit moment doen al 22 ziekenhuizen of therapiecentra over de hele wereld voor hun protontherapie een beroep op de Belgische onderneming (zie kader). De tijd van de eerste cyclotron, die in 1986 in een containerpark in Louvain-la-Neuve werd ontworpen, ligt inmiddels ver achter ons. Yves Jongen was in die tijd directeur van het Centre de recherche du cyclotron, dat deel uitmaakte van de UCL (Université catholique de Louvain). Toen kwam hij op het idee kleinere deeltjesversnellers te ontwerpen en te bouwen. Niet meer voor nucleaire, maar voor medische toepassingen. ‘We weten bijvoorbeeld dat suiker zich bij voorkeur aan tumoren of metastasen hecht. Door hem met radioactieve tracers te merken, kunnen we hem volgen en de kankercellen opsporen. We hebben nagedacht over de eigenschappen die een ideale cyclotron moest hebben voor de productie van radio-isotopen en radiotherapie, en hebben hem vervolgens ontworpen. Maar omdat dit systeem te revolutionair werd bevonden, was geen enkele onderneming bereid hem te bouwen. Uiteindelijk heeft het Waalse Gewest ons geholpen. Het deed de suggestie een vennootschap op te richten om dit project tot een goed einde te brengen en was bereid 75% van het benodigde startkapitaal voor te schieten. Onze spin-off ontstond in de schoot van de UC L en kende een snelle start, want al in het eerste jaar kregen we vier orders.’

Al gauw voelde de onderzoeker Yves Jongen de noodzaak zich te laten bijstaan door iemand met een commerciële achtergrond. Dat werd Pierre Mottet, handelsingenieur (UCL) en toekomstig directeur (CEO) van de onderneming. Afgelopen mei werd hij benoemd tot vicevoorzitter van de raad van bestuur. Pierre ging met Yves een lange en vruchtbare samenwerking aan en werd in 1997 ‘Manager van het jaar’. ‘In 1989 nam IBA een cruciale wending, toen het diensthoofd radiotherapie van het ziekenhuis Cliniques universitaires de Saint-Luc me opbelde. Hij zette me op het spoor van de protontherapie’, vervolgt Yves Jongen. ‘We hebben tot 1994 moeten wachten om onze eerste order binnen te halen. Die kregen we van het therapiecentrum in Boston. Sindsdien is het hard gegaan. Zelfs zo hard, dat we vier jaar later besloten naar de beurs te gaan…’

‘We weten bijvoorbeeld dat suiker zich bij voorkeur aan tumoren of metastasen hecht. Door hem met radioactieve tracers te merken, kunnen we hem volgen en de kankercellen opsporen. We hebben nagedacht over de eigenschappen die een ideale cyclotron moest hebben voor de productie van radioisotopen en radiotherapie, en hebben hem vervolgens ontworpen. Maar omdat dit systeem te revolutionair werd bevonden, was geen enkele onderneming bereid hem te bouwen.’

Het ging niet altijd over rozen. In het begin van de jaren 2000 moet de groep opboksen tegen de gevolgen van de zaak Lernout & Hauspie en het wantrouwen van de banken. Maar cyclotrons begeven het niet zo snel, en tegenwoordig neemt IBA weer personeel aan: 120 nieuwkomers in 2011. In 2012 worden dat er waarschijnlijk 150… ‘Hoofdzakelijk voor onze afdelingen Onderzoek & Ontwikkeling in Louvain-la-Neuve’, zegt de personeelsdirecteur Didier Cloquet. Hij benadrukt dat de onderneming fysici, ziekenhuisfysici, chemici, elektronici, elektriciën- werktuigkundigen en vertegenwoordigers zoekt, maar dat het hen toch vooral aan ingenieurs ontbreekt. ‘Dit is een boeiend project voor jongeren die willen reizen: één of twee jaar met een team naar het buitenland gaan om er een ziekenhuis bedrijfsklaar te maken. Een project waarvoor je zelfstandig en besluitvaardig moet zijn, want je mag de patiënten niet laten wachten!’

Een centrum voor protontherapie in Wallonië?

‘IBA is geen dividendenkanon, want wij investeren onophoudelijk in nieuwe producten en diensten. Daarom stijgt en daalt de koers van het aandeel regelmatig’, zegt Yves Jongen. Het hoofd van het onderzoek verbergt niet dat een nieuw idee, een nieuwe uitdaging, maar door zijn hoofd bleef malen en zijn grijze cellen bleef teisteren: de bouw van een onderzoekscentrum voor protontherapie in België! ‘Dat is onze grote hoop. Zo’n centrum is gerechtvaardigd voor een bevolking van 10 miljoen inwoners. Het project bestaat al tien jaar in ons land, maar zoals zovele andere tegenwoordig, vindt het moeilijk aansluiting op federaal niveau. Met de steun van de UC L, de Cliniques universitaires Saint-Luc, het Waalse Gewest en IBA zou het in Wallonië kunnen worden opgericht.’

De eerste inwoner van Louvain-la-Neuve

Yves Jongen komt uit Nijvel, waar hij zijn jeugd doorbracht. Hij studeerde af aan de Université catholique de Louvain en kende de universiteitsstad al toen het nog niet meer was dan een modderveld tussen een handvol Brabantse hoeves en enkele oude gebouwen. ‘Ik heb mijn opleiding ingenieur elektronica afgesloten met een specialisatie in nucleaire fysica. Daardoor nam de UC L me aan om het Centre de recherche du cyclotron te leiden’, legt hij uit. ‘Ik kon wonen in een huis aan de rue Basse, dicht bij het toekomstige centrum van de nieuwe stad. In 1970 ben ik erin getrokken en werd zo de eerste inwoner van Louvainla- Neuve. Stukje bij beetje zag ik het uit de modder oprijzen. Letterlijk. Ik herinner me dat ik laarzen moest aantrekken om de bouwplaatsen over te steken als ik in een rechte lijn van mijn woning naar de cyclotron wilde gaan.’

www.iba.be

Wereldwijd

Tweeëntwintig ziekenhuizen hebben al voor Ion Beam Applications gekozen voor de installatie van hun centrum voor protontherapie. Twaalf zijn al in gebruik en tien bevinden zich in de bouw- of installatiefase:

• Sites in werking : Boston, Chicago, Princeton, Hampton, Philadelphia, Bloomington, Jacksonville en Oklahoma (Verenigde Staten), Kashiwa (Japan), Zibo (China), Ilsan (Zuid-Korea) en Parijs.

• Sites in de installatiefase : Praag (Tsjechië), Essen (Duitsland), Trente (Italië) en Seattle (VS).

• Sites in de bouwfase: Dresden (Duitsland), Dimitrovgrad (Rusland), Uppsala (Zweden), Krakau (Polen), Shreveport en Knoxville (VS).