- Patrimoine
Door Christian Sonon
Dertigduizend stukken uit vijf werelddelen. Het Internationaal Museum van het Carnaval en het Masker is een van de paradepaardjes in Binche.
In welke andere Waalse stad dan Binche zou een Museum van het carnaval en het masker kunnen ontstaan en groeien? Het carnaval van Binche duurt zeven weken, met Vastenavond als hoogte punt, maar eigenlijk zijn de inwoners een heel jaar bezig met de voorbereiding van hun kostuums. Als populair, menselijk en sociaal evenement is het carnaval van Binche buitengewoon. De bekendheid ervan reikt tot ver buiten de landsgrenzen. De centrale figuur van het feest is de trots van heel Binche, de Gille. ’s Morgens pronkt hij met zijn ramon (wilgentenen bezem) en zijn masker, ’s middags draagt hij een hoed met struisvogelveren en gooit hij sinaasappelen in het rond, en ’s avonds danst hij in het schijnsel van Bengaals vuur. Het carnaval van Binche stamt uit aloude folklore met een vage oorsprong (de Inca’s?), maar behoort sinds 2003 wel tot het cultureel werelderfgoed van de Unesco, net als het carnaval van Aalst. Ook vandaag nog kan niemand die dit kleine Henegouwse stadje met zijn 33.000 (vrolijke) inwoners bezoekt, voorbijgaan aan de innige band die Binche heeft met deze carnavalstraditie.
In 1975 wordt in het centrum van de stad een museum geopend dat gewijd is aan het carnaval van Binche. Het gebouw, dat er mooi uitziet, is een oud en statig herenhuis dat in de 18de eeuw werd omgevormd tot Augustijnercollege. Het is gelegen op een paar sinaasappelworpen van de Grote Markt, waar traditioneel de rondedansen plaatsvinden. De inhuldiging van het museum gebeurde toen zonder tromgeroffel (of trompetgeschal). De eerste conservator wou enkel stukken verzamelen die verwezen naar de plaatselijke folklore en die afkomstig waren van het archeologiemuseum in Binche, dat vlak na de Eerste Wereldoorlog was opgericht. Vervolgens werd de collectie uitgebreid dankzij giften en een breed aankoopbeleid met steun van de overheid. Hoewel het carnaval van Binche hier nog altijd een ereplaats heeft – men moest ervoor zorgen dat het museum zijn lokale en regionale wortels niet verloor – heeft het masker gaandeweg het leeuwendeel van het museum ingepalmd. Vandaag kun je het masker hier bekijken in al zijn vormen en functies. Op die manier krijgt het publiek in deze instelling – die inmiddels het Internationaal Museum van het Carnaval en het Masker (MUM) is geworden – een mooi overzicht van de manieren waarop maskers in de hele wereld worden gebruikt.
Het masker in alle staten
“Het museum biedt een van de rijkste collecties van maskers en carnavalskostuums uit de hele wereld. Die diversiteit en dat universele karakter maakt het museum zo bijzonder en geeft het zoveel uitstraling”, vertelt Clémence Mathieu, wetenschappelijk medewerkster van het MUM. “We hebben een catalogus met meer dan 10.000 genummerde items, wat overeenkomt met bijna 30.000 voorwerpen (maskers, kostuums, marionetten, accessoires, muziekinstrumenten...). Tel daarbij nog alle affiches, foto’s, ansichtkaarten enz. Ze zijn afkomstig uit de vijf werelddelen en tonen het masker in al zijn vormen en functies. In Europa zie je het masker vooral tijdens carnaval of in optochten die gehouden worden bij de verandering van seizoenen, om de vruchtbaarheid van de vrouw en de aarde te vieren. In Afrika begeleiden maskers de overgangsriten naar de volwassenheid, naar een leven als koppel, naar de dood, enz. In Azië is er dan weer een band met het theater en grime. In Amerika is het masker eveneens verbonden met de specifieke overgangsgebruiken van de oorspronkelijke bewoners, maar heb je ook het erfgoedaspect van de tradities die Europese kolonisten hebben meegebracht. En dan is er nog Australië, waar je soms maskers vindt, al hebben de mensen daar een voorkeur voor bodypainting.”
DE WERELD OP ZIJN KOP, VAN MARSEILLE TOT BINCHE
In het kader van Mons 2015 ontvangt het Internationaal Museum van het Carnaval en het Masker van 25 januari tot 28 juni een uitzonderlijke tentoonstelling met als titel ‘De wereld op zijn kop. Carnaval en maskerades uit Europa en het Middellandse Zeegebied’. De expo werd in Marseille ontwikkeld, in samenwerking met het MuCEm, Musée des Civilisations d’Europe et de la Méditerranée (Museum van de beschavingen van Europa en de Middellandse Zee) op basis van hun verzameling, maar ook met zowat 200 stukken uit de collectie van het MUM. De bezoeker krijgt er een nieuwe en unieke kijk op landelijke maskerades en stedelijke stoeten. Er zijn drie delen: wintermaskers of de cyclische herbronning van de wereld, de macht van maskers en ten slotte de hervorming van de sociale orde, een van de belangrijkste functies van carnaval.
De maskerade van Boe en Merdule (Ottana, Sardinië) Deze maskerade evoceert de domesticatie van koeien, met name aan de vooravond van Sint-Antonius en tijdens de Vette Week. De kostuums in schapenhuid van de twee personages lijken op elkaar, maar het masker van de ‘Boes’ heeft horens terwijl dat van de ‘Merdules’ zwart is en de geesten van de overledenen en de voorvaderen voorstelt. Bij het carnaval van Ottana achtervolgen de Merdules, gewapend met zwepen, stokken en een lang leren touw, de Boes, die ze proberen te vangen en te domesticeren. Nadat ze door het hele dorp zijn gelopen, worden de Boes gevangen en bezwijken ze onder de slagen van hun meesters. Daarna worden ze opnieuw geboren en nemen ze hun plaats in de maskerade weer in.
Educatief centrum
Het museum beschikt over een documentatiecentrum en een auditorium van 120 plaatsen en bestaat uit verschillende afdelingen. De gelijkvloerse verdieping en een deel van de eerste verdieping zijn gewijd aan tijdelijke tentoonstellingen, waarvan de volgende zal gaan over carnaval en maskerades in Europa en het Middellandse Zeegebied. Die gaat in januari van start, in het kader van het samenwerkingsverband met Mons 2015 (zie verder). Op de eerste verdieping bevinden zich de permanente tentoonstellingen: over het carnaval van Binche, de carnavals van Wallonië en de Europese maskers. De tweede verdieping dient voor de pedagogische opdracht van het museum, met workshops en spelactiviteiten. “Maar de tentoonstelling over de Europese maskers wordt even opgeborgen om plaats te maken voor onze nieuwe tijdelijke tentoonstelling”, legt Clémence Mathieu uit. “Wat onze tentoonstelling over het carnaval van Binche betreft, die dateert al van 1975. Volgende zomer wordt ze opgebroken en in 2016 komt er een educatief centrum in de plaats, dat gewijd zal zijn aan dit carnaval. Ook het auditorium wordt opnieuw ingericht.”