Aan de samenloop van Samber en Maas ligt de Citadel van Namen. Ze lijkt wel een schip in een droogdok. Haar ‘boeg’ domineert de Grognon, een zandbank vol geschiedenis. De kanonnen spuwen geen vuur meer, de rust is hersteld en de Citadel verheugt zich over de inspanningen die tegenwoordig worden gedaan om haar in stand te houden.

‘Toen ik in 2009 in dienst kwam van de Dienst Citadel was het al even geleden dat de vestingmuren nog werden gerestaureerd’, vertelt Jean-Sébastien Misson, historicus en hoofd van de Dienst Citadel. ‘Hun erbarmelijke staat was niemand ontgaan. Om een aanvraag tot tegemoetkoming van het Waalse Gewest te onderbouwen, bestelden we in 2010 bij een Parijs architectenbureau dat gespecialiseerd is in militaire architectuur een gedetailleerde studie over de staat van de muren.’ Die studie bracht 50.000 m2 muren in kaart, waarbij voor elke vestingmuur een beschrijving werd opgesteld met de maatregelen die moesten genomen worden en een kostenraming. Een fameus prijskaartje! De restauratie van een enkel stuk muur werd op 24 miljoen euro geraamd. ‘Door die diagnose kon niet alleen worden aangetoond dat de muren dringend aan herstelling toe waren, maar werd ook een algemeen renovatieprogramma voor 10 jaar vastgelegd.’ Vanaf 2011 startten omvangrijke werken, de belangrijkste sinds de Citadel als site werd beschermd (afgerond in november 2012): 5000 m2 vestingmuren werden in één keer gerestaureerd. Een tweede golf werkzaamheden van archeologische waarde volgde (afgerond in 2014) en leidde tot de restauratie van de Porte de Médiane. Een specifiek restauratieproject ontsluierde een intact gebleven deel van de burcht van de graven van Namen en maakte dat stuk ook gedeeltelijk toegankelijk: een middeleeuwse toren uit de 14de eeuw. Tijdens die werkzaamheden werden de ovens van een ondergrondse bakkerij, ingericht ten tijde van de Hollanders, ontdekt en gerestaureerd. Die bakkerij is vandaag toegankelijk bij bepaalde gelegenheden, zoals het proeven van wijnen uit Namen of door Naamse wijnbouwers gemaakt. In samenwerking met de Brasserie du Bocq wordt in een oude bunker van de Citadel een gelijksoortige activiteit georganiseerd rond bieren, waaronder het troebele witbier van Namen.

Die werkzaamheden waren het startschot om de restauratie van de Citadel nieuw leven in te blazen, een opleving die wordt geruggensteund door een raamovereenkomst van € 10.000.000. De beslissing werd eind 2013 door de Waalse regering genomen en in de lente van 2014 werd de overeenkomst getekend. Maxime Prévot, de nieuwe minister van Erfgoed en zelf afkomstig van Namen, kon niet anders dan hierop ingaan. Sindsdien volgen de werkzaamheden elkaar op, stellingen worden opgebouwd en afgebroken voor een grondige opknapbeurt van de vestingmuren en –werken van de Citadel. In 2018 zouden de werken klaar moeten zijn.

Ondergrondse gangen

Voor de goede zaak zullen de ‘Grands souterrains’, de onderaardse gangen waarvan ongeveer 600 meter kan worden bezocht, eind dit jaar worden gesloten. Er zullen noodzakelijke herstellingswerkzaamheden worden uitgevoerd voor de duurzaamheid van het monument en de veiligheid van de bezoekers. Daarbij zal ook het probleem van insijpelend water, kenmerkend voor dergelijk ondergronds netwerk, worden aangepakt. Het grootste deel van de stukken die worden bezocht, stamt uit de Nederlandse periode, maar sommige zones getuigen nog van de tijd van Vauban. Bovendien heeft het Belgische leger de ondergrondse ruimten in de periode tussen de twee wereldoorlogen getransformeerd door zones in te richten die bestand moesten zijn tegen aanvallen met irriterende gassen (zoals mosterdgas), beducht als men was voor de gevolgen ervan. De wanden van bepaalde zones werden dus gegunniteerd en er werden zelfs nieuwe ondergrondse ruimten gegraven, waarvan de muren eveneens werden gegunniteerd om ze ondoor dringbaar te maken. De resten van het ventilatiesysteem (luchtdrukregeling) bedoeld om vervuilde lucht te vervangen door verse en de gassen naar buiten af te voeren, zijn nog steeds zichtbaar. Op het einde van de restauratiewerkzaamheden van de ‘Grands souterrains’ zal een mise-en-scène worden gecreëerd, die in 2017 klaar zal zijn. Onder leiding van een gids zal de bezoeker er verschillende taferelen ontdekken die hem zullen terugvoeren naar het verleden van ‘Europa’s mierennest’ zoals Napoleon de Citadel noemde.

Reis naar het hart van 2000 jaar Naamse geschiedenis

Op 26 juni, voor de ondergrondse gangen weer bezocht kunnen worden, zal een langverwachte ruimte de deuren openen: het nieuwe bezoekerscentrum van de Citadel van Namen. Aan de hand van een ludieke, moderne enscenering zal het centrum een beeld schetsen van de totstandkoming van de site en van het Naamse landschap, evenals van 2000 jaar Naamse geschiedenis, van de Romeinse periode tot de dag van vandaag. Ook de uitdagingen op gebied van erfgoed en urbanisatie van de Citadel en de stad zullen aan bod komen. Zo’n informatiecentrum ontbrak deerlijk, sinds de site voor het publiek werd geopend.

Na de opening van deze ruimte kunnen bezoekers in de maand juli (op vrijdag-, zaterdag- en zondagavond) genieten van het klank- en lichtspel Waterloo, The day after. De show vertelt het verhaal van de terugtocht naar Frankrijk (via Namen) van de napoleontische troepen onder leiding van generaal Grouchy, na de nederlaag van Napoleon in Waterloo. Hadden we de Citadel toen kunnen zien, dan was dat een citadel in verval geweest. Na de beslissing van Jozef II in 1782 (bevestigd door Napoleon in 1801) om alle vestingsteden op zijn grondgebied te demilitariseren zodat kortere en minder dure veldslagen op open veld konden worden gevoerd in plaats van belegeringen voor hoge vestingmuren, was de Citadel van Namen immers een ruïne, een steengroeve in openlucht. Pas tijdens het Hollandse bewind (1815- 1830) werden de zaken weer aangepakt. Na de nederlaag van Napoleon bouwden de Hollanders, op basis van een door de Hertog van Wellington ingegeven plan, een verdedigingslinie op de zuidelijke grens van het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden. Die moest Frankrijk elke expansionistische neiging ontraden. Overeenkomstig dit plan bouwden ze de Citadel weer op. De huidige Citadel is dus voor 90% een Hollandse bouwwerk uit de eerste helft van de 19de eeuw en dus helemaal geen vestingwerk van Vauban. Tot zover die mythe.

www.citadelle.namur.be

HISTORISCH OVERZICHT

3de eeuw Sinds de derde eeuw van onze tijdrekening al bevindt er zich een versterking op het rotsuitsteeksel dat boven de samenloop van Samber en Maas, en het Gallo-Romeinse dorpje uittorent. Van de 9de tot de 15de eeuw ontstaat er een indrukwekkende vesting, waar de graven van Namen hun hoofdverblijf maken.

15de eeuw In 1429 verwerft Filips de Goede, hertog van Bourgondië, het graafschap Namen. In 1477 trouwt Maria van Bourgondië met Maximiliaan van Oostenrijk. Als zij in 1482 sterft, behoort Namen tot het Huis Habsburg. De ontwikkelingen in de artillerie en de spanningen tussen het Habsburgse Rijk en de Franse koningen dragen verder bij tot de uitsluitend militaire bestemming van de site, die verandert in een indrukwekkende citadel.

16de eeuw Keizer Karel fi nanciert een eerste uitbreiding van de vesting tussen 1542 en 1559 (tegenwoordig de ‘Médiane’). Vanaf 1631 zetten de koningen van Spanje het werk voort met een nieuwe uitbreiding (Terra Nova). De Citadel breidt haar verdediging verder uit tijdens de confl icten tussen Lodewijk XIV en zijn buren. Ze bereikt dan haar maximale oppervlakte (80 ha).

18de eeuw In 1782 onder keizer Jozef II en in 1801 onder Napoleon geraakt de Citadel van Namen in onbruik. Na de nederlaag van Napoleon en het uitroepen van het Koninkrijk der Nederlanden in 1815 begint het Hollandse bewind een verdedigingslinie te bouwen om Frankrijk binnen zijn grenzen te houden.

19de eeuw Na de onafh ankelijkheid van België in 1831 worden die bouwwerken aangevuld met nieuwe militaire gebouwen (kazernement). In 1893, wanneer de Maasvallei zich als vakantiebestemming ontwikkelt, staat de Belgische staat de terreinen buiten de vestingstad af aan de stad Namen. Het Grand Hôtel vestigt zich op een deel ervan (zie artikel over het kasteel van Namen).

20ste eeuw In 1975 wordt na de aanpalende gronden ook de vesting (ongeveer 10 ha) door het Belgische leger aan de stad Namen overgedragen. In 1978 opent de vzw Comité Animation, die de vesting met weinig middelen beheert, voor het eerst de deuren voor het publiek. Het is wachten tot de Citadel eerst als site (1991) en vervolgens als monument (1996) wordt beschermd, en ten slotte op de lijst van uitzonderlijk onroerend erfgoed van het Waalse Gewest (1999) komt te staan, voor de stad Namen zich toelegt op de ontwikkeling ervan en een gemeentelijke dienst opricht die naast het Comité Animation Citadelle ASBL (animatie en exploitatie van de Citadel als toeristisch product) belast is met het beheer van de vesting qua materiële en fysieke aspecten − een welkome beslissing voor de oude bemoste stenen, die best wat renovatie konden gebruiken.