VAN GOGH IN BORINAGE De magistrale aftrap van Mons 2015

Tendance
/ Talent

Hainaut / Mons

Door Laurence Blairon

Van 25 januari tot 17 mei 2015 belicht de tentoonstelling ‘Van Gogh in de Borinage’, georganiseerd door BAM (Beaux Arts Mons) een weinig bekende maar erg beslissende periode uit het leven van een van de grootste schilders aller tijden: die waarin hij besluit om kunstenaar te worden en zich de thema’s eigen maakt die zijn werk zullen bepalen.

Er blijven maar weinig beeldmatige getuigenissen over van het verblijf van Vincent Van Gogh in de Borinage, tussen december 1878 en oktober 1880. “Veel tekeningen zijn verloren gegaan of vernietigd”, betreurt Sjraar van Heugten, commissaris van de tentoonstelling en ex-directeur van de collecties van het Van Goghmuseum in Amsterdam. “Niet te verwonderen”, verzekert hij. “Van Gogh was geen natuurtalent. Hij was een autodidact die zichzelf een ijzeren discipline oplegde en tal van schetsen maakte om zijn techniek te verbeteren. Voor hem hadden die knullige tekeningen amper waarde. Dat waren maar oefeningen.”

De tentoonstelling ‘Van Gogh in de Borinage’, meteen de aftrap van Mons 2015, tekent een fascinerend portret van de totstandkoming van een genie. Want het is tussen al die zwarte smoelen, tussen de terrils en de huisjes van de mijnwerkers dat een van de beroemdste artiesten ter wereld zijn lot heeft ontdekt.

Mislukte predikant

Wanneer hij in het steenkoolbekken aankomt, is Vincent Van Gogh 25 jaar. Net als zijn vader wil hij predikant worden. Omdat hij zich het lot van de armsten aantrok, aanvaarde bij een baan als evangelist in de protestantse gemeenschap van Petit-Wasmes (het tegenwoordige Colfontaine). Hij leest en bespreekt de bijbel bij de mijnwerkers. Met hen deelt hij algauw hun armzalige leven. Hij zweert elke luxe af en schenkt zelfs zijn eigen kleren weg. Maar zijn gedrevenheid wordt maar matig op prijs gesteld door de protestantse kerk die zijn contract niet verlengt na zes maanden. “Deze schande valt in slechte aarde bij zijn familie. Geschokt verzinkt Van Gogh in een depressie”, vertelt Sjraar van Heugten. De jonge Nederlander verhuist naar Cuesmes (Mons), waar hij een tijdje de plaatselijke predikant helpt, maar zijn hart is er niet meer bij. Zijn broer Theo, waarmee hij opnieuw contact heeft na een jaar van stilte, zet hem aan om opnieuw te gaan tekenen. “Hij stuurt hem wat materiaal op, plankjes van de tekencursus van Charles Bargue en reproducties van het werk van schilders waarvan ze beiden de scènes over het leven van arbeiders en boeren bewonderen, werk van Jean-François Millet en Léon Lhermitte. Voor Vincent is dit een echte wederopstanding en het begin van een immense artistieke carrière.”

De kunst van het kopiëren

Van Gogh begint dan onuitputtelijk de schilderijen die hem het meest aanspreken te kopiëren en opnieuw te kopiëren. Hij begint ook naar de natuur te tekenen. “Zijn eerste studies zijn bijzonder ontroerend, zelfs al herken je er de hand van de meester nog niet in”, benadrukt Sjraar van Heugten. De zeldzame tekeningen die bewaard zijn gebleven uit zijn beginjaren als kunstenaar vormen de belangrijkste stukken van de tentoonstelling in het BAM. De bezoeker zal, naast de meest geslaagde werken die in leen zijn van het Amsterdamse Van Goghmuseum en het Kröller-Müller Museum van Otterlo, (waaronder De Zaaier) ook twee prachtige houtskooltekeningen kunnen ontdekken uit de periode 1879-1880 die uit de National Gallery of Art van Washington komen. Alle twee stellen ze bescheiden huisjes voor, het huis Magros en het huis Zandmennik. Dat was een dierbaar thema voor Van Gogh. Hij zal die huisjes trouwens later in verf vereeuwigen, bewijs daarvan het werk Rue à Auvers sur Oise, uitgeleend door de Finse National Gallery.

Nog een ander werk trekt de aandacht, dat van de Maaier met zijn sikkel, naar Les travaux des champs van Millet. Van dat werk uit 1880 was iedereen dertig jaar lang het spoor kwijt, tot Sjraar van Heugten het terugvond in een klein privémuseum in Japan. In Mons kan je het bewonderen naast een olieverfschilderij dat bijna hetzelfde personage voorstelt en dat door Van Gogh in 1889 werd geschilderd toen hij in Saint-Rémy de Provence ging wonen. “Ze zijn voor het eerst verenigd”, glundert Sjraar van Heugten, die er ons ook aan herinnert dat Van Gogh op het einde van zijn leven opnieuw aangeknoopt heeft met wat hij in het begin deed en opnieuw kopieën is gaan schilderen. Maar deze keer wel met de perfecte beheersing van een schilder aan de top van zijn kunnen.

Onvergetelijke Borinage

Vincent Van Gogh zal voor altijd heimwee blijven hebben naar de Borinage. Na 1880 komt hij zelfs twee keer in de verleiding om ernaar terug te keren. ‘[Zeg hen] dat ik gezegd heb dat ik de Borinage nooit vergeten ben en dat ik het nog steeds graag terug zou zien’, schrijft hij aan een Belgische vriend als hij het over twee oude bekenden heeft. Daar is zijn roeping als kunstenaar voor het eerst naar boven gekomen en hebben de thema’s die de basis van zijn werk vormen (vooral het harde leven en de inzet voor de minstbedeelden) duidelijk vorm gekregen.

De tentoonstelling in het BAM die het werk van Van Gogh terugplaatst in de sociaal-economische context van die tijd in de Borinage, toont meer dan 70 schilderijen, tekeningen en brieven van de kunstenaar. “Die brieven zijn bijna nooit getoond aan het publiek, want tot nog toe interesseerde die periode uit het leven van Van Gogh de meeste onderzoekers niet”, bekent Marije Vellekoop, directrice van de artistieke afdeling van het Amsterdamse Van Goghmuseum. “Mons 2015 was een gelegenheid om wat meer doorgedreven onderzoek te gaan voeren”, voegt ze eraan toe. De brieven van Vincent Van Gogh worden in schaars verlichte uitstalramen tentoongesteld, om de inkt te beschermen. ‘Dit zijn uitzonderlijke documenten, want herinner je dat na zijn mislukte pastorale avontuur, Van Gogh besloten had om alle contact met zijn familie gedurende een jaar te verbreken. In het BAM tonen we zeven brieven, waarvan er vijf zijn die hij schreef op het einde van zijn verblijf in de Borinage’, verduidelijkt Marije Vellekoop. Die brieven tonen een slagvaardige Van Gogh, die zijn energie heeft teruggevonden maar die toch ook tot rust is gekomen. ‘Ik kan niet uitleggen hoe blij ik me voel dat ik opnieuw ben gaan tekenen’, schrijft hij in 1880 aan zijn broer Theo. En hij dringt wat aan: ‘Als ik me niet vergis heb jij Les travaux des champs nog van Millet. Zou je de goedheid willen hebben om me dat te lenen… en per post op te sturen?’ ‘Ik voel de behoefte om figuurtekenen te studeren op het werk van meesters als Millet, Breton, Brion et Boughton’. Het vervolg kennen we.

In het spoor van Van Gogh

Om de terugkeer van Van Gogh naar zijn geliefde Borinage te vieren, nodigen Mons 2015 en zijn partners de bezoekers uit om in zijn voetstappen rond te wandelen. De renovatie van twee huisjes waar de kunstenaar gewoond heeft, in 1878 in Colfontaine en in 1880 in Cuesmes, heeft inmiddels een aanvang genomen. De ontdekking van deze historisch geladen locaties maakt de ervaring van de tentoonstelling in het BAM volledig.

In de loop van het jaar zijn er binnen Mons 2015, culturele hoofdstad van Europa nog andere activiteiten voorzien rond de persoon en het werk van Vincent Van Gogh. Zo wordt er op de Grote Markt van Mons in juli een verrassend plantaardig labyrint gebouwd met 8.000 reusachtige zonnebloemen. Een kortfilmfestival zal dan weer plezier doen aan de filmliefhebbers.