- Culture
Door Christian Sonon
I presume ?
Wist u dat u in het treinstation van Luik-Guillemins kunt inschepen om de Nijl op te varen tot aan het Dal der Koningen en daar het graf van Toetanchamon kunt bezoeken zonder getroffen te worden door de vloek? Neen? Ga dan vlug uw kaartje kopen, want deze uitzonderlijke tentoonstelling sluit haar deuren op 31 mei.
Een tentoonstelling over de “vergeten farao” in Luik? Sommigen vroegen zich af of de organisatoren geen groot risico namen, aangezien de schitterende tentoonstelling over Toetanchamon die in 2011 in Brussels Expo plaatsvond, nog vers in het geheugen ligt, maar ook en vooral wegens de 1.420.000 bezoekers die tussen maart en september 2019 naar Parijs trokken om er de “Schat van de Farao” te bewonderen, met talrijke stukken uit de vaste verzamelingen van het museum van Caïro. “Een risico? Neen! In de eerste maand telden we trouwens al 30.000 bezoekers”, antwoordt Marie Kupper met een glimlach. Zelf was ze nog niet eens geboren toen haar grootvader, René Schyns, de eerste tentoonstelling over Hergé organiseerde in Welkenraedt. Nu, op haar 25e, wordt ze stilaan diens opvolgster aan het hoofd van Europa Expo.
De jonge directrice, die instaat voor de organisatie en de financiën, legt een en ander uit: “We hebben er altijd naar gestreefd grote evenementen op een andere wijze aan te bieden. Voor deze tentoonstelling wilden we de bezoekers in de voetsporen van Howard Carter laten treden, hun zijn hoop en zijn twijfels laten delen, maar ook zijn verrukking toen hij plots voor dat graf stond, waar iedereen vruchteloos naar had gezocht. En dan, nadat ze, zoals de archeoloog, de drie identiek nagemaakte grafkamers hebben ontdekt, kunnen de bezoekers zich een juist beeld vormen van de wereld waarin de jonge farao heeft geleefd, dankzij de talloze voorwerpen die ter plaatse werden gevonden en die we in de vijftien themazalen van de expo terug in hun historische context geplaatst hebben. Het is ongetwijfeld die kennis, die de werkelijke schat van Toetanchamon vormt!”
Op haar 25e bereidt Marie Kupper zich stilaan voor om haar grootvader René Schyns aan het hoofd van Europa Expo op te volgen.
Twee wereldprimeurs
Van de honderden emblematische kunstwerken die in Luik worden getoond, zijn er een 200-tal originele stukken uit musea (het MET-museum van New York, het Louvre, de musea van Mariemont, Manchester …) en uit privéverzamelingen. En 250 stukken zijn getrouwe kopies uit de werkplaatsen van het museum van Caïro, die werden uitgeleend door het ministerie voor Egyptisch oudheden. “Onze tentoonstelling brengt ook twee ‘wereldprimeurs’: de weergave van een deel van het koninklijk paleis en de replica van het atelier van Tuthmosis, de officiële koninklijke beeldhouwer”, aldus Marie Kupper, die benadrukt dat de muurschilderingen van het paleis werden gemaakt door de kunstenaars van de werkplaatsen van Europa Expo, die daarvoor pigmenten, zoals in die tijd, hebben gebruikt en daarbij zelfs de schimmels hebben nagebootst! Wie schrik heeft van vervloekingen, kan gerust zijn: de schimmels werden goed nagemaakt, maar zijn niet echt. Niemand zal dus allergeen stof inademen …
Belangrijke data
• 4 november 1922 : ontdekking van de trap die naar het graf van Toetanchamon leidt.
• 26 november 1922 : Howard Carter gaat, samen met Lord Carnavaron, het voorvertrek van het graf binnen.
• 17 februari 1923 : opening van de grafkamer in aanwezigheid van koningin Elisabeth en van de beroemde Belgische egyptoloog Jean Capart.
• 28 oktober 1925 : opening van 3e doodskist, waarin de mummie zich bevindt.
Toetanchamon en het Oude Egypte
De beschaving van het Oude Egypte begon omstreeks 3150 vóór Christus, met de politieke eenmaking van Opper- en Neder-Egypte en ze ontwikkelde zich tot aan het bewind van Ptolemaeus XV (de zoon van Cleopatra VII), de laatste farao, die in 30 werd geëxecuteerd door Octavius (die de eerste Romeinse keizer zou worden). Die tweeëndertig eeuwen werden onderverdeeld in drieëndertig dynastieën. Toetanchamon (-1335 tot -1327) behoorde tot de XVIIIe dynastie, tijdens dewelke Egypte macht en roem kende – terwijl Ramses II zijn stempel drukte op de XIXe dynastie. Toetanchamon was 8 jaar toen hij de troon besteeg en hij stierf kinderloos op zijn 17e of 18e.
De reproductie van de inrichting van een koninklijk paleis, een wereldprimeur.
Achnaton, de “godslasterlijke” farao
Toetanchamon was de zoon van farao Amenotep IV, die het veelgodendom wilde vervangen door een monotheïstische eredienst aan de zonnegod Aton. Uit eerbetoon aan die god, liet hij zich Achnaton (‘dienaar van Aton’) noemen en bouwde hij, tussen Memphis (Caïro) en Thebe (Luxor), de stad Achetaton (‘uitzicht op Aton’) waarvan hij de nieuwe hoofdstad van Egypte maakte. Toen hij overleed na een in militair opzicht weinig roemrijk bewind, werd de oude eredienst hersteld en werd de stad van de “godslasterlijke” farao aan haar lot overgelaten. De archeologische site van Achetaton werd onderzocht onder de naam Amarna.
“Mister Carter is een degelijke jonge man, die uitsluitend belangstelling heeft voor schilderkunst en voor natuurlijke historie ... Ik zie er voor mij geen nut in om van hem een opgraver te maken!” (de archeoloog Sir Flinders Petrie, in wiens dienst Howard Carter op zijn 17e werkte).
Het schitterende voorvertrek
In 1922, na vijf seizoenen vruchteloze opzoekingen, ontdekte de Britse archeoloog Howard Carter, die voor rekening van Lord Carnavaron werkte, het graf van Toetanchamon in het Dal der Koningen, in de buurt van Luxor. Het was een aangrijpend moment voor zijn team, toen een arbeider op 4 november van dat jaar een eerste trede blootlegde. Nadat ze de trap hadden vrijgemaakt en een lange gang doorlopen, kon de archeoloog door een in de deur gemaakt gat een blik werpen in het voorvertrek van het graf. “Enkele seconden lang – die een eeuwigheid moeten hebben geduurd voor mijn medewerkers – stond ik stom van verbazing. Toen Lord Carnarvon me ten slotte vroeg: “Ziet u iets?”, kon ik alleen maar antwoorden: “Ja, wonderen!”
In elkaar geplaatste doodskisten
Na de ontdekking van het graf was er nog veel geduld en spierkracht nodig vooraleer het team van Howard Carter tot bij de mummie kwam. Die schuilde immers in een 110 kilogram zware sarcofaag van massief goud, die omhuld was door twee andere sarcofagen die op hun beurt in een grote sarcofaag van kwartsiet lagen, die zich op haar beurt onder vier uitschuifbare kapellen of vergulde schrijnen bevond. “Het was 28 oktober 1925. We verwijderden voorzichtig de lange spijkers van massief goud en tilden het deksel dan op met de gouden handgrepen. Onder onze ogen lag een indrukwekkende, zuivere en verzorgde mummie. Een prachtig masker van schitterend goud stelde het gezicht van de farao voor ...”
Een hapje voor onderweg
Carter heeft tien jaar tijd nodig gehad om de inventaris te maken van de 5398 voorwerpen die in het graf werden gevonden en waarvan er ongeveer 200 onder de windsels van de mummie staken. Tot die voorwerpen behoorden strijdwagens, wapens (zwaarden, bijlen, knotsen, kurassen, schilden …), juwelen, kledingstukken, maar ook veel eetwaren
(48 dozen rundvlees en gevogelte, 28 grote kruiken wijn …). De Egyptenaren geloofden immers in het eeuwige leven en in een beloning of vergelding voor de tijdens ons aardse leven gestelde daden. Na hun dood begonnen ze dus aan een echte reis om voor een rechtbank van tweeënveertig goden te verschijnen. Die eetwaren, kleren en rijkdommen moesten de jonge farao niet alleen in staat stellen om de reis te maken, maar ook om offers te brengen aan de goden.
Tuthmosis, de beeldhouwer van het vrouwelijke ideaal
De weergave van het atelier van Tuthmosis, de hofbeeldhouwer van Achnaton, is een wereldprimeur. Dankzij de opgravingen in Amarna, konden de te beeldhouwen gips en steenblokken worden nagemaakt met de toenmalige instrumenten. De bezoekers kunnen stap voor stap het werk volgen van een kunstenaar die steeds op zoek was naar absolute volmaaktheid, zoals blijkt uit de beroemde Nefertiti-buste die in zijn werkplaats werd gevonden. De koningin was ongetwijfeld heel mooi, maar wanneer men weet dat lichamelijke schoonheid voor de Egyptenaren de spiegel was van geestelijke schoonheid, kan men vermoeden dat de beeldhouwer zichzelf heeft overtroffen om die aan volmaaktheid grenzende trekken vast te leggen.
De vloek: wanneer de legende wordt ontkracht
Tijd om veel te doen heeft Toetanchamon niet gehad tijdens zijn kort bewind. De farao is vooral bekend wegens de vloek in verband met het schenden van zijn graf. Verscheidene leden van het team van Howard Carter en ook enkele van zijn kennissen overleden enige jaren na de ontdekking van de mummie, zoals Lord Carnavaron, de opdrachtgever van de opgravingen, die slecht vijf maanden daarna overleed. Bij het scheren verwondde hij zich op de plek waar een mug hem had gestoken en de infectie leidde tot een bloedvergiftiging. Hij was 56 jaar.
Volgens wetenschappers zou die ‘vloek’ hoofdzakelijk veroorzaakt zijn door de in de graftombe aanwezige organische stoffen (fruit of groenten). In de loop der eeuwen zouden die producten tot ontbinding zijn overgegaan en allergene stofdeeltjes hebben gevormd.
EUROPA EXPO
Europa Expo nam het initiatief voor een tiental grote tentoonstellingen, die drie miljoen bezoekers trokken: ‘Tout Hergé’ in Welkenraedt (1991), ‘Tout Simenon’ in Luik (1993), ‘Ik was 20 in 45’ (1995), ‘Made in Belgium’ (2005) en ‘Leonardo Da Vinci’ in Brussel (2007-2008). Sinds de oprichting van de Calatrava-museumruimte in het station van Luik-Guillemins, heeft Europa Expo er de culturele ontmoetingsplaats van de stad Luik van gemaakt. Zo werd daar een hele reeks tentoonstellingen gemaakt: ‘SOS Planet’ (2010-2011), ‘Golden Sixties’ (2012-2013), ‘Liège Expo 14/18’ (2014-2015), ‘Van Salvador tot Dali’ (2016), ‘Het terracottaleger’ (2017), ‘Ik zal 20 zijn in 2030’ (2017-2018) en ‘Generation 80 Experience’ (2018-2019).
Koningin Elisabeth was een slechte profetes
“In maart 1923, toen koningin Elisabeth vernam dat Lord Carnarvon ziek was, zei ze tot haar zoon, de latere Leopold III: ‘Al wie in het graf van Toetanchamon is geweest, mijzelf inbegrepen, zal spoedig sterven.’ Elisabeth was een van de eersten die over de vloek sprak. Gelukkig was ze beter als koningin dan als profetes, aangezien ze 89 jaar werd. Zelf ben ik, in 1939, op mijn 64e aan kanker gestorven.” (Howard Carter, audiogids)
Zoek niet langer de moeder: het is Nefertiti
Uittreksel uit de biografie van Achnaton, van de hand van Dimitri Laboury en in 2010 gepubliceerd bij Pygmalion / Flammarion
Ook al blijven er nog enige twijfels, toch zijn veel wetenschappers het erover eens dat koningin Nefertiti, de echtgenote van Achnaton, de moeder van Toetanchamon was. Dimitri Laboury, adjunct-professor aan de Luikse universiteit en specialist in de kunstgeschiedenis en de archeologie van het Egypte van de farao’s, die voorzitter is van de wetenschappelijke commissie van de tentoonstelling, is één van hen.
“De egyptologische gegevens zijn eigenlijk heel duidelijk”, legt hij uit. “Om te beginnen is er het feit dat die knaap van 8 of 9 jaar tot farao wordt gekroond op een moeilijk moment in de geschiedenis van Egypte, waar het feitelijke gezag in handen was van hoge militairen, die de kindkoning trouwens zouden opvolgen, maar hem toen niettemin vóór lieten gaan. Dit laatste betekent zonder de minste twijfel dat dit kind van koninklijk afkomst was, want op die leeftijd kon het enkel voorrang hebben door zijn bloed. De epigrafische informatie op de site van Amarna spreekt van een ‘eigen zoon van de koning, Toetanchaton’, waarvan we perfect weten dat het de oorspronkelijke geboortenaam was van de toekomstige Toetanchamon. Wat betreft de moeder van de kindkoning (die noodzakelijkerwijze een intieme band moest hebben met farao Achnaton), beeldt een rouwtafereel op de koninklijke graftombe in Amarna – en dus een zeer officieel monument – het koningspaar uit dat de dood beweent van hun tweede dochter, prinses Meketaten, in het gezelschap van een voedster (met het typische kapsel voor voedsters uit die tijd), die een zeer jong kind draagt. Uit de bijbehorende titulatuur (het ceremoniële paneel, zie afbeelding), blijkt zonder de minste twijfel dat het gaat om een koninklijk kind, wiens naam het element ‘Toet ’ bevat, terwijl het determinatief (het teken aan het einde van de persoonsnaam in het hiëroglyfisch schrift) duidelijk mannelijk is; de titulatuur eindigt bovendien met de bijzonderheid ‘gebaard door’ Nefertiti. Er bestaat dus geen twijfel over de afstamming van Toetanchamon (te meer daar de berekening van zijn geboortejaar uitkomt op enige tijd vóór het overlijden van het Meketaten).
Vanuit egyptologisch oogpunt is Nefertiti dus de moeder van Toetanchamon. Uit het paleogenetisch onderzoek op de mummies van personen die vermoedelijk tot de familie van Toetanchamon behoorden, blijkt bovendien dat mummie KV35 YL (young lady) genetisch de moeder van Toetanchamon is. Het verband is duidelijk: mummie KV35 YL is het lichaam van Nefertiti.
Er zijn nog wel enkele collega’s die het graf van de koningin zoeken, maar ik denk dat dit volstrekt nutteloos is, want wanneer we haar mummie hebben, waarom dan nog zoeken naar haar graf?”